Demon ruchu i inne opowiadania – Stefan Grabiński

Twórczość Grabińskiego odżywa po prawie 80 latach od śmierci autora. Nazywany „polskim Poe” a nawet „polskim Lovecraftem”, zyskał w okresie międzywojennym umiarkowaną popularność. Opowiadania, w przeciwieństwie do powieści, uważano za lepsze pod względem artystycznym i one właśnie uzyskały największą jeszcze popularność. Być może wynikało to także z faktu, że literatura zaangażowana i społeczno-polityczna, były uznawane za ważniejsze i cenniejsze niż groza i horror.

„Demon ruchu i inne opowiadania” jest kompilacją zbioru opowiadań „Demon ruchu”, znacznej części opowiadań z „Księgi ognia” i innych (m.in. „Problemat Czelawy”, „W domu Sary”, „Projekcje”).

W „opowiadaniach kolejowych”, bo tak można ogólnie nazwać teksty połączone mianem „demona ruchu” Grabiński przybliża (a może lepiej byłoby powiedzieć) poszukuje tajemnicy i irracjonalnej strony rzeczywistości w błędnych pociągach, ślepych torach, krańcowych stacjach, dziwnych sygnałach i zdarzeniach na wijących się wśród pól i lasów, torów kolejowych. Tym samym, ojciec polskiej literatury grozy, wynosi strachy ze starych zamków i cmentarzy, ku symbolowi nowoczesności – pędzącym pociągom. Co ciekawe, oprócz jednego fantomatycznego Smolucha w opowiadaniach nie ma żadnych innych potworów czy zjaw. Autor zdaje się wskazywać na jakąś nieokreśloną, nieuchwytną siłę, która kieruje ludzi ku zgubie, jakimś fatum zaklętym w prędkości i lokomotywach. Sama treść opowiadań nie jest raczej w stanie przestraszyć współczesnego czytelnika, teksty zawierają zapomniane już słowa, zwroty i dawną terminologię kolejową, którą autor skrupulatnie i pewnie się posługuje.

Nieco inny charakter mają późniejsze opowiadania wybrane z „Księgi ognia”. Zagrożenie i groza są tutaj już bardziej namacalne – Biały wyrak gnieżdżący się w starych kominach, Czerwona Magda – nieświadomie opętana przez ogień córka sierżanta straży ogniowej czy też Żywiołaki – bliżej nieokreślone stwory ognia. Zło się tu w pewnym sensie materializuje, choć nawet w przypadku Białego wyraka ulega później dematerializacji. Ciekawym wyznacznikiem twórczości Grabińskiego jest fakt, iż czytelnik po lekturze wielu opowiadań nie ma żadnej pewności, czy to wszystko wydarzyło się naprawdę, czy też bohater (lub bohaterowie) ulegli narastającej fobii lub obłędowi. Tak się dzieje np. w przypadku „Pożarowiska”, czyli uroczego miejsca do zamieszkania na wzgórzu wśród sosen i jodeł, na którym jednak, raz za razem, budynki ulegają pożarowi. Złe miejsce? Urok? a może po prostu zwykła nieostrożność mieszkańców lub podwyższona ilość tlenu w powietrzu sprzyjała takim wypadkom? Pisarz tym samym podaje racjonalnemu czytelnikowi rękę.

W podobny sposób można odebrać „Projekcje”, opowiadanie w którym pewien inżynier (a więc człowiek racjonalny) spisuje pamiętnik ze swoich wypraw do pobliskiego, opuszczonego klasztoru żeńskiego. Stopniowo poznaje jego tajemnice a zarazem doznaje projekcji cieniów pewnych przedmiotów i postaci na ścianie własnego gabinetu. Ostatecznie dochodzi do tragedii a czytelnik nie wie – prawda to czy rojenia chorej głowy. Takie opowiadania jak „Saturnin Sektor”, „Dziwna stacja” czy „Ślepy tor” zdradzają także filozoficzne inklinacje autora.

Inną, ulubioną problematyką Grabińskiego, jest dwoistość ludzkiej natury. Najsilniej ten wątek psychologicznych zainteresowań pisarza przejawia się w „Problemacie Czelawy”, które opowiadanie jest twórczą wariacją w temacie Dr Jekylla i Mr Hyde’a. W znacznie mniejszym stopniu objawia się to w „Czadzie”, która w zasadzie jest nowelą „ogniową”, ale pokazującą, że Grabińskiemu, podobnie jak Poe czy Lovecraftowi, nie brakowało wyobraźni. Klasyczną grozą wieje również z „W domu Sary”, opowieści o podtrzymywaniu wiecznej młodości i skutkach fatalnego zauroczenia. W wielu przypadkach czytelnik może się łatwo domyślić zakończenia, choć czasem jest ono bardziej łagodne albo bardziej surowe, niż można było przypuszczać. Bohater czasem radzi sobie z nieokreśloną bliżej mocą a czasem jej ulega. Pisarz nie stara się jej określić, wyjaśnić ani opisać.

Z punktu widzenia współczesnego czytelnika są to opowiadania, które można byłoby śmiało rozwinąć, zagęścić, podrasować, wprowadzić tropy poboczne. Pamiętać jednak należy, że są to utwory pisanie już niemal 100 lat temu i stanowią klasykę polskiej literatury grozy. Mnie czasami urzekał kwiecisty, poetycki ale też chwilami nazbyt barokowy język pisarza. Można się jednak to tego szybko przyzwyczaić a rozliczne przypisy pomagają poznać znaczenie fachowych, łacińskich, francuskich a nawet włoskich słów i zwrotów.

Proza Grabińskiego doczekała się także ekranizacji. „Pożarowisko” i „Ślepy tor” stanowią część krótkometrażowej serii filmów grozy z końca lat 60. W połowie lat 80. powstały także dwa filmy telewizyjne „Problemat Profesora Czelawy” oraz „W domu Sary”. Te filmy widziałem (choć jest ich więcej) i dobrze oddają klimat prozy Grabińskiego, choć żaden z nich nie stanowi wiernej ekranizacji (także ze względów technicznych). O ile filmy krótkometrażowe skracają treść opowiadań, tak w filmach telewizyjnych pojawiają się sceny i wątki, których u Grabińskiego nie ma. Literatura swoją drogą a film swoją a znajomość obu stron pozwala na pełny osąd. 

Stefan Grabiński, Demon ruchu i inne opowiadania, Zysk i S-ka Wydawnictwo, 2011 r.