Kobieta - rzeka – recenzja tomiku „Toca” Magdaleny Gałkowskiej

        Okładka drugiej książki Magdaleny Gałkowskiej jest dość tajemnicza. Żeńska noga w obuwiu a obok czarny stwór lub czworonożny przedmiot podobny do bezgłowego psa, wszystko utopione w zimnym i wielkim błękicie. Tytułowa „Toca” była wodną torturą stosowaną przez inkwizycję, w odróżnieniu od tortury chińskiej, bardziej bolesną fizycznie niż psychicznie. Połykanie wody wraz z kawałkiem materiału doprowadzało na koniec do silnego bólu, zadawanego przez kata jednym ruchem ręki.

Tom również wypełniony jest wodą – motywami rzeki, oceanem a także cierpieniem i rozczarowaniem. Klimat tych tekstów jest dość niepokojący a chwilami mroczny, nie przytłacza jednak czytelnika, gdyż pulsuje stałym, choć chłodnym tętnem. W wierszach tych nieprzerwanie pojawia się kobieta, którą pomimo wspólnych cech, nie można jednoznacznie określić i zakwalifikować. To kobieta – rzeka, która jest zmienna i płynna, a przez to przemyka przez palce. Już pierwszy wiersz z cytatem z Lady Lazarus Sylvii Plath, pt „kobieta ocean” wydaje się dobrym mottem dla całości:

mam trzydzieści sześć lat, nie boję się,/ kiedy przychodzą i przykładają usta./ mogą się zanurzyć (…) wyławiać ze środka (…) patrzeć jak faluję rozgarniana rękoma (…) za wizyty płaci się ciałem (…)a ja potrafię pieścić długo,/ aż do podskórnych wylewów (…)

Kobieta, woda, ciało, słowo – to cztery elementy, jak cztery żywioły, wokół których zbudowany jest świat w „Toce”. Również usta, jako część ciała, jakże znacząca w czasie wodnej tortury, są co jakiś czas wypełniane, jak w wierszu „dieta”:

(…)z ustami wypchanymi mandarynką puszczam / soki zamiast korzeni (…)

także w tekście „ludzie godziny ósmej”:

(…) odpływam, doskonale obca,/ z ustami pełnymi błękitnego światła.

oraz w „stygmatach”:

(…) brałam do ust ściągany przez rurkę mętny płyn,/ grzesząc, uczyłam się przełykać (…)

Pomimo tego, podmiot liryczny, wzorem Demostenesa, próbuje mówić (nie przemawiać ani krzyczeć), jednocześnie stara się „nie lać wody”. Wiersze są bowiem zwięzłe, chwilami nawet dość ascetyczne, z większą dbałością i pokorą wobec słowa, niż w debiucie.

Z naczelnym wodnym motywem łączy się często motyw śmierci, jak w wierszu „drzazga”, gdzie poetka pisze:

(…) krwi już nie ma, wsiąkła w ziemię,/ odpłynęła do rzeki./ spławiamy nieumartych jak drewno,/ z biegiem, (…)

W kolejnych tekstach przewija się podskórnym nurtem smutek a nawet rezygnacja i zwrócenie się po ocalenie do „dżinu, który mieszka w butelkach”.  Butelki, płyny i szkło – to kolejne słowa - klucze związane znaczeniowo z głównym motywem. Kobieta, jak już wspomniałem, jest w tych wierszach wieloznaczna. Zazwyczaj jest nim podmiot liryczny, narrator opowieści a czasem są to obce osoby (a może emanacje podmiot lirycznego, jego alternatywy, byty równoległe). Tak jak w „wierszu, który miał mieć tytuł”:

(…) śniłam kobietę / z zaszytymi ustami, mokrą i słoną. (…) woda ciemnieje, tracę pewność. (…)

albo w „wieży”:

(…) miasta, w którym kobiety oprawia się / jak ryby, nie potrzebują głosu,/ tylko ciał./ jest świeża, lecz nie pachnie,/ czysta, ale klei się do rąk./ dawno temu wyrwano jej język (…)

i ponownie w wierszu  „ludzie godziny ósmej””

          (…)kobiety / o przezroczystej skórze, piersiach pociętych / siatką niebieskich żyłek. wyciągają chude ramiona,/ kuszą biodrami, wchodzą we mnie / jak ostre sople i pokrywają szronem. (…)

Kim jest ta kobieta (kobiety)? Strachami, wyobrażeniami a może jakąś nieokreśloną werbalnie obawą z przyszłości lub przeszłości? Wydają się być zniekształcone i niewyraźne jak świeżo skończony sen. Natomiast kobieta będąca podmiotem lirycznym deklaruje, że nie chce być tylko ciałem, ale także chce posiadać głos, co można potraktować także jako manifest feministyczny, proklamację własnego głosu poetyckiego.

            Toca jest także (a może przede wszystkim) książką o miłości. Nie jest to jednak miłość filmowa, ani platoniczna, ma w sobie dużo żywiołowości. W tekście „balon” autorka pisze:

(…) uprawiać miłość w każdym miejscu tego domu,/ wypełnionego zapachem gojących się ciał.

Jest to miłość cielesna i zmysłowa, nie pozbawiona jednak normalnej gry ciał i afektów. Miłość, która jest oczekiwaniem, brakującym elementem do świata, aby rozwiać rozczarowania, nadać mu większą jasność. Czasem jawi się jak przemawianie do mężczyzny – być może bliskiego ideału, w który jednak nie wierzy. Nazywa go przecież „chłopcem”, nakreślając nad nim swoją dojrzałość. Pisze o nim w „Dolnej Wildzie”:

 (…) kochanek jest daleko,/ z zalanego morzem fragmentu lądu / pisze: zawsze będę czekał. czekaj./ cierpliwy chłopcze, aż przestanę dryfować,/ osiądę na mieliźnie albo rzucę kotwicę (…)

Innym fundamentalnym motywem tego tomiku są słowa. W wierszu „delta” Gałkowska zaznacza:

 (…) papier przesiąka i ciągnie / w stronę dna (…) w miejscu słów wciąż nie widać ujścia.

zbliżony ton znajdujemy w  wierszu „światowy dzień poezji”:

wiersze są jak drobne na dnie fontanny:(…)słowa można wziąć w garść,/ rzucić i czekać,(…)

Zdania te można potraktować jako wyraz pokory a zarazem cierpliwości, jak i bezradności wobec słów, z których składa się poezja, komunikacja międzyludzka. Ze słowami często trzeba walczyć, wyjmować z form ich dotychczasowe znaczenie, szlifować, układać na nowo a pomimo tego, raz mogą posłużyć jako lekarstwo a innym razem jako niebezpieczeństwo, jak w wierszu „gama”:

 (…) zwalczam słowa / lęgnące się jak larwy, a mogłabym przecież / oczyścić nimi ranę, patrzeć jak się wiją, / czekając na efekt / muszę milczeć,/ duszę się, gdy podchodzą zbyt blisko.

            Wracając jeszcze do motywu wody. Zazwyczaj kojarzy się ona z życiem i rozkwitem. Tymczasem tutaj funkcjonuje jako narzędzie tortury, choć nie jest tak zawsze. W wierszu „hidden” woda jest czymś negatywnym, a jej odejście umożliwia połów:

 (…) kobieta,(…) czeka do świtu, by łowić / wraz z odpływem.

zarazem w „krótkiej historii” rzeka jest uspokojeniem:

(…)za rzędami budynków jest rzeka./ wiem o niej i to mnie uspokaja (…)

a w wierszu „balon” okazuje się, że woda jest być może potencjalnym miejscem narodzin kobiety:

 (…) mówisz / zapatrzony w wodę, jakbym właśnie stamtąd / miała się wyłonić (…)

Czyli woda nie jest taka zła? a może jest nośnikiem, łącznikiem lub pomostem? Może jest to także nawiązanie do wiersza Phillipa Larkina „woda”:

Gdyby mnie powołano / Do wymyślenia religii / Jej podstawą uczyniłbym wodę (…) Oparłbym całą liturgię / Na symbolice przemoknięcia do nitki (…)

Przemoknięcie do nitki może być metaforą lub nawiązaniem do dwóch żelaznych składników wodnej tortury inkwizycji: wody i płótna.

            Na wszystkich najważniejszych motywach tej książki obraca się „jak najbardziej współczesny wiersz o miłości”:

 (…) nie złowimy nawet słowa (…) w tej chwili nic już nas / nie łączy. ale wciąż jestem kobietą / twojego życia, więc opróżniam butelkę (…) zbuntowany / żołądek wysyła wiadomość: nie panujesz / nad treścią

co nasuwa konkluzję, że wszystko zamyka się w jedną nierozerwalną całość a wyjęcie choćby jednego elementu, naruszy wyważoną konstrukcję zdań. Autorka nie byłaby jednak sobą, gdyby w jakiś sposób nie storpedowała poważnego nastroju większości tekstów zawartych w tomie. W „tryptyku rozpaczliwym” dokonuje swoistego podsumowania, tak jakby otrzepała się z kurzu bitewnego, podliczyła straty i wraca do siebie, ale w jakim nastroju?:

dziewczyna, która wczoraj była poetką, / robi pranie (…) pani ekspoetka w głębokim kryzysie znów pali (…) po wszystkim / głęboki oddech i czyszczenie paznokci.

Wiersz zamykający, będący zarazem epilogiem, jest również najbardziej zbliżony klimatem, werwą i temperamentem do tych z pierwszego tomu. „Toca” jest bardziej dojrzała, poukładana i czasem wycyzelowana, że często trudno było wybrać odpowiedni  fragment do cytatu, aby nie zdemontować przekazu. Ciągły niepokój i silne, wyraziste puenty, konsekwencja ale i brak szaleństwa. Nie bez kozery mówi się, że to drugi tom mówi więcej o poecie niż pierwszy. „Tocę” odbieram jako rozprawienie się ze złudzeniami, przegląd życiowych doświadczeń i określenie na mapie miejsca, w którym się aktualnie poetka znajduje.

            Gałkowskiej udało się w jakimś zakresie zredefiniować skojarzenie kobiety z rzeką. Cytaty porównujące „piękną kobietę do rzeki, w której toną mędrcy” a także, iż „kobieta jest jak rzeka – im płytsza tym więcej mężczyzn potrafi utopić”, wydają się już niewystarczające i dość trywialne. Kobieta – rzeka jest bardziej złożona i tajemnicza.

fragment wiersza Phillipa Larkina – „Woda” w tłumaczeniu Stanisława Barańczaka

Autorzy cytatów – Seneka Młodszy oraz Andrzej Majewski

Magdalena Gałkowska – „Toca”

Biblioteka Współczesnej Poezji Polskiej „Zeszyty Poetyckie”. Gniezno 2012 r.